Αναστήλωση εικόνων-αποκαθήλωση κράτους

Το εξαίρετο άρθρο του κου Καρκαγιάννη, "Η αναστήλωση των εικόνων και η ιστορική υποκρισία" ("Καθημερινή" 22/03/2009), φωτίζοντας και την συχνά παραλειπόμενη, σκιερή πλευρά της ιστορίας, δίνει την ολοκληρωμένη εικόνα της κρισιμότερης ίσως εποχής του Βυζαντίου, όπου η διαπάλη μεταξύ των δυνάμεων της μεταρρύθμισης και του καλογερικού σκοταδισμού κατέληξε στην επικράτηση των τελευταίων. Η αναστήλωση των εικόνων, λαμπρά εορταζόμενη, εξουδετερώνει με εκτυφλωτικό εορταστικό φως τις καταστρεπτικές διεργασίες, οι οποίες έκτοτε, με επιτεινόμενη ένταση, υπέσκαψαν τη ζωτικότητα της κοινωνίας και οδήγησαν στον μαρασμό και τελικά στον όλεθρο. Γεγονότα όπως η άρση της πολιορκίας της Βασιλεύουσας από "θεομηνία" που κατέστρεψε τον εχθρικό στόλο, αποδόθηκαν στη θεία παρέμβαση και εορτάστηκαν πάλι δεόντως με τον Ακάθιστο Ύμνο. Κραταιώνονταν έτσι το καλλιεργούμενο αίσθημα της απόλυτης εξάρτησης από τη θεϊκή βούληση, περιορίζοντας αντιστοίχως την ανάγκη ανθρώπινης αντίδρασης στον κίνδυνο, σε παρακλητικές δεήσεις και λιτανείες. Η αρχαία σοφία με το "συν Αθηνά και χείρα κίνει" είχε συντριβεί υπό το βάρος της τυφλής πίστης. Προς την ίδια κατεύθυνση συνήργησε και το προσεγγίζον τέλος της πρώτης χιλιετίας, προξενώντας δέος στους δεισιδαίμονες για επικείμενη Ημέρα της Κρίσεως.

Το αποτέλεσμα υπήρξε μοιραίο. Ενώ στην ανατολή, στα αρμενικά σύνορα της αυτοκρατορίας τουρκικά φύλα με τον επιθετικό φανατισμό των νεοφωτίστων στο Ισλάμ ορέγονταν τα λιβάδια και τα πλούτη του Βυζαντίου, οι Βυζαντινοί κατέφευγαν αθρόως στα μοναστήρια, απογυμνώνοντας το στράτευμα από μάχιμους, τους οποίους αντικαθιστούσε αυξανόμενος αριθμός αφερέγγυων ξένων μισθοφόρων. Αν και δεν έλειψαν εξαιρέσεις φωτισμένων και δραστήριων ηγετών που προσπάθησαν να ανακόψουν την πορεία προς την καταστροφή, η φορά του ρεύματος του εσωστρεφούς αναχωρητισμού υπήρξε ασυγκράτητη. Ο Κ.Παπαρρηγόπουλος αναφέρει ότι ο κόσμος είχε καταληφθεί από "μοναστηριακή μέθη". Επιβλητικά μοναστήρια (βλέπε Αγιον Ορος), αλλά και μικρότερα, αφιερώματα μεγιστάνων, κτίζονταν σε όλη την επικράτεια για να στεγάσουν το μέγα πλήθος (το ένα τρίτο ήταν εξαρχής αμέτοχο στρατιωτικής υπηρεσίας , αλλά και από τους υπολοίπους πλείστοι την απέφευγαν ποικιλοτρόπως). Επί πλέον ο εξοπλισμός του στρατεύματος είχε οικτρά παραμεληθεί, όπως ζωντανά περιγράφει χρονικογράφος της εποχής (Σκυλίτσης).

Η σύμπτωση των ανωτέρω αρνητικών δεδομένων, στρατός όπου πλειοψηφούσαν ξένοι μισθοφόροι, συμπεριλαμβανομένων και Τούρκων (!), πλημμελώς εξοπλισμένος, αυτομολία των Τούρκων προς τους ομοφύλους των και προδοτική εγκατάλειψη του πεδίου της μάχης από βυζαντινό στρατηγό αντίπαλης φατρίας, συνθέτει το σκηνικό της τραγικής μάχης του Μαντζικέρτ (1071), όπου αιχμαλωτίζεται τραυματισμένος ο ηρωικώς πολεμήσας αυτοκράτωρ Ρωμανός Διογένης και άνοιξαν οι πύλες της Μικράς Ασίας στον τουρκικό εποικισμό και στην έκτοτε κακή μας μοίρα. Και μας έμεινε η καλογερική παρηγοριά πως "ήτανε θέλημα θεού η Πόλη να τουρκέψει”.

Η εκτροπή της 4ης Σταυροφορίας - Έκτροπα Βυζαντινών Αυτοκρατόρων

Στις παρυφές του χάους όπου βρισκόμαστε αυτή την εποχή, όταν η "συνείδηση" δραπετεύει πίσω από αποκριάτικες μάσκες και εξαφανίζεται, αφήνοντας τον όλεθρο, θύτες και θύματα μπερδεύονται στον στρόβιλο στρεβλών ιδεολογημάτων και της πιο στυγνής ιδιοτέλειας, με τον ένοχο της αναταραχής τοποθετημένο μονίμως στο αντίπαλο στρατόπεδο, η μνήμη ταξιδεύει ανάμεσα στις, -δυστυχώς όχι λίγες,— ανάλογες στιγμές της μακραίωνης ιστορίας μας. Μια από τις πιό χαρακτηριστικές, η εποχή της 4ης Σταυροφορίας.

Τη γνώση μας συνταράζει η απίστευτη άλωση της θεοφύλακτης Πόλης , το ακατονόμαστο κούρσεμα από τους βαρβάρους Σταυροφόρους, Φράγκους και δόλιους Ενετούς, της βασιλίδας των πόλεων, πρωτεύουσας της (άλλοτε) κραταιάς Ρωμανίας, της "Αγιωτάτης Αυτοκρατορίας των Χριστιανών Ελλήνων" (κατά τον Αλέξιο Κομνηνό). Φόνοι, εμπρησμοί και μία κολοσσιαία λεηλασία και καταστροφή μοναδικών καλλιτεχνικών και πνευματικών (βιβλιοθήκες, συγγράμματα) θησαυρών που είχαν συσσωρευτεί επί αιώνες στην ως τότε άπαρτη Πόλη. Μετά το έγκλημα αυτό κατά του πολιτισμού, ακολούθησε (1204-) η μοιρασιά ανάμεσα στους Φράγκους ηγεμόνες και τους Ενετούς, υπολειμμάτων της διαλυθείσας αυτοκρατορίας, με τέσσερεις διάσπαρτες περιοχές στην Ηπειρο, Πελοπόννησο, Νίκαια και Τραπεζούντα στη Μικρασία, υπό έλληνες ηγεμόνες. Αυτά ως προς την ενοχή Φράγκων και Ενετών.

Πώς βρέθηκαν όμως Φράγκοι και Ενετοί στην Κωνσταντινούπολη; Η Βυζαντινή -κατ' όνομα μόνο- Αυτοκρατορία, βρισκόταν ήδη σε προχωρημένο στάδιο αποσύνθεσης. Στη Βαλκανική χερσόνησο, Βούλγαροι, Βλάχοι και εγχώριοι ηγεμονίσκοι ανταγωνίζονταν μιαν αδύναμη κεντρική εξουσία. Στην ανατολή, στο άλλοτε βυζαντινό προπύργιο, οι Τούρκοι είχαν εγκατασταθεί στο μεγαλύτερο μέρος του υψιπέδου της Μικράς Ασίας και πίεζαν προς τα παράλια. Επί του θρόνου, της Βασιλεύουσας, η ανεκδιήγητη δυναστεία των Αγγέλων(!) επιδιδόταν σε αγώνα οικογενειακής αλληλοεξόντωσης, φυλακίζοντας, τυφλώνοντας, στραγγαλίζοντας τα μέλη της. Γιος του αυτοκράτορα Ισαακίου Αγγέλου, ο οποίος καθαιρέθηκε και τυφλώθηκε από τον αδελφό του Αλέξιο III που πήρε το θρόνο, Αλέξιος και αυτός, κατέφυγε στη Δύση, όπου ετοιμαζόταν η 4η σταυροφορία, με στόχο πάντα τους Αγίους Τόπους και πρώτο σταθμό απόβαση στην Αίγυπτο. Η εκτροπή προς την Κωνσταντινούπολη, πράξη εσχάτης προδοσίας, οφείλεται στις ακάματες προσπάθειες του νεαρού Αλεξίου με την υποστήριξη του αυτοκράτορα της Γερμανίας, Φιλίππου της Σουηβίας (συζύγου της αδελφής του Ειρήνης), να πείσει τους σταυροφόρους και τους Ενετούς που θα τους μετέφεραν να κατευθυνθούν στην Κωνσταντινούπολη και να αποκαταστήσουν τον πατέρα του Ισαάκιο και τον ίδιο στον αυτοκρατορικό θρόνο. Ως ανταμοιβή έδωσε "εγγράφως" υπόσχεση για την υπαγωγή της ελληνικής εκκλησίας στην Αγία Έδρα και την καταβολή μεγάλου χρηματικού ποσού. Κατόπιν αυτού και παρά την αρχική σφοδρή αντίθεση του πάπα Ιννοκέντιου III στην εμπλοκή των σταυροφόρων με έτερο χριστιανικό κράτος, ο υπέργηρος αλλά ακαταπόνητος και πανούργος ενετός Δόγης Δάνδολος, διαβλέπων δυνατότητες περαιτέρω εκμετάλλευσης της ανόσιας πρόσκλησης του Αλέξιου για επέμβαση στα εσωτερικά ζητήματα του Βυζαντίου, έπεισε τους πάντες για την αναγκαιότητα της εκτροπής.

Η αδυναμία εξεύρεσης του υπεσχημένου χρηματικού ποσού, η αγανάκτηση του πληθυσμού για τα τεκταινόμενα, τα οποία θεωρούσε προδοτικά, οδήγησε σε δραματικά γοργές εναλλαγές των νεμομένων τον αυτοκρατορικό θρόνο˙ η απόδραση ενός εξ αυτών με τον κρατικό θησαυρό, συμπλοκές εγχωρίων δυνάμεων με σταυροφόρους και η ρευστότητα της κατάστασης παρέσχε τελικά το πρόσχημα για την οριστική κατάληψη της Πόλης με τα προεκτεθέντα οικτρά αποτελέσματα.

Δεύτερο μετά το Μαντζικέρτ (1071) που άνοιξε τις πύλες της βυζαντινής Μικράς Ασίας στην τουρκική εγκατάσταση, συντριπτικό πλήγμα κατά του μεσαιωνικού ελληνισμού, ο οποίος παρά την ανάκτηση της Πόλης από τους Λατίνους το 1261, όδευε αναπότρεπτα προς το μοιραίο 1453.